[Nghị luận văn học] Chí Phèo

Giữa lúc dòng văn học hiện
thực phê phán (1930-1945)
tưởng như chấm dứt thời kỳ
vàng son của mình thì Nam
Cao xuất hiện như một ngôi
sao lạ trên bầu trời đầy sao. Với tác phẩm “Chí
Phèo” (1940), Nam Cao đã
đóng góp cho dòng văn học
hiện thực một điển hình nông
dân mới lạ, sâu sắc, độc đáo
với tấn bi kịch bị cự tuyệt quyền làm người của Chí
Phèo.
Chí Phèo ra đời thật là thê
thảm: “Một anh đi thả ống
lươn, một buổi sáng tinh
sương đã thấy hắn trần truồng và xám ngắt trong một cái váy
đụp để bên cạnh cái lò gạch
bỏ không, anh ta rước lấy và
đem cho người đàn bà goá
mù.Người đàn bà goá mù này
bán hắn cho bác phó không con và khi bác phó cối chết thì
hắn bơ vơ, hết đi ở nhà
nọ.Thân phận của đứa con
hoang thật là bi thảm.May thay,
xã hội cũng còn chút tình
thương nên Chí mới có thể tồn tại mà trưởng thành.Nếu ở
trong một xã hội bình thường
thì Chí vẫn có thể trở thành
người lương thiện.Năm 20
tuổi hắn đã là một thanh niên
khoẻ mạnh làm canh điền cho Bá Kiến, “hắn ao ước có một
gia đình nho nhỏ, chồng cuốc
mướn cày thuê, vợ dệt
vải,chúng lại bỏ một con lợn
để làm vốn liếng, khá giả thì
mua dăm ba sào ruộng làm”.Nhưng mơ ước nhỏ nhoi
như vậy cũng không thành.
Hắn cũng có lòng tự trọng.Khi
bị bà Ba nhà cụ Bá gọi lên bóp
chân, bóp đùi gì đó thì”hắn chỉ
thấy nhục chứ yêu đương gì”.Nhưng bản chất lương
thiện trong sáng ấy của Chí đã
bị xã hội huỷ diệt.
Bá Kiến ghen với anh canh
điền được bà Ba quyền thu
quyền bổ trong nhà nên đã ngầm đẩy Chí Phèo đi ở
tù.Sau bảy,tám năm tù, Chí trở
về thành một tên lưu manh
côn đồ.Nhà tù đã cướp đi bộ
mặt lương thiện của hắn, biến
hắn trở thành “con quỷ dữ của làng Vũ Đại”, “Cái đầu thì trọc
lốc, cái răng cạo trắng hớn, cái
mặt thì đen mà rất cơng cơng,
hai mắt gờm gờm trông gớm
chết”
Bá Kiến và nhà tù thực dân đã xô đẩy Chí Phèo vào con
đường lưu manh tội lỗi.Từ
đấy,đối với đời là một cơn
say.Những cơn say của hắn
tràn từ cơn này đến cơn
khác.Hắn ăn trong lúc say,ngủ trong lúc say và thức dật hãy
còn say,dập đầu,rạch mặt
trong lúc say…để rồi say nữa,
say vô tận.Hành vi lưu manh
côn đồ của hắn có mấy biểu
hiện:Hắn đập đầu, rạch mặt, đe doạ, ăn vạ, tống tiền bọn
cường hào mà tiêu biểu là Bá
Kiến.
Đối với dân làng, hắn là con
quỷ dữ giết người không gớm
tay. Dân làng ai cũng sợ hắn. Hắn lại bị bọn cường hào lợi
dụng để thanh trừng lẫn nhau.
Bá Kiến có lần đã sai Chí đi
đòi nợ Đội Tảo. Chí làm được
việc, vênh váo ra về “Anh hùng
làng này cóc thằng nào bằng ta”.
Với hình tượng Chí Phèo,
Nam Cao đã nêu lên một hiện
tượng khá phổ biến, có tính
quy luật ở nông thôn Việt Nam
xưa. Những người lao động lương thiện bị xã hội đẩy vào
con đường cùng đã quay lại
chống trả bằng con đường lưư
manh để tồn tại. Trước Chí
Phèo, làng Vũ Đại đã có Năm
Thọ rồi Binh Chức. Sau khi Chí Phèo chết, hiện tượng đó
chắc gì đã chấm đứt. Biết đâu
lại có một Chí Phèo con ra đời
trong cái lò gạch cũ?.
Điều chắc chắn là còn bọn
cường hào ức hiếp dân lành, không cho họ đựoc sống
lương thiện thì họ phải rơi vào
con đường lưu manh, giành
lấy miếng ăn, tức là bị huỷ diệt
nhân tính và bị xã hội cự tuyệt
quyền làm người. “Chí Phèo”đã làm nổi bật cái quy
luật tàn bạo đó của xã hội cũ.
Nhưng nếu truyện dừng lại ở
đó thì Nam Cao không có gì
mới hơn các nhà văn hiện
thực phê phán đi trước. Nét đặc sắc và độc đáo của Nam
Cao là đã rọi ánh sáng vào
tâm hồn đen tối ấy để thấy
rằng Chí Phèo vẫn còn một
chút lương tri. Nhưng rọi bằng
cách nào, Nam Cao đã rọi bằng ánh sáng của tình
thương, tình yêu, chỉ có những
tình cảm ấy mới có thể rọi vào
tâm hồn của một con quỷ.
Trong một cơn say, dưới đêm
trăng ngoài bãi vắng, hắn vừa la làng vừa cưỡng ép Thị Nở,
người đàn bà xấu ma chê quỷ
hờn ở cái làng Vũ Đại này.
Nhưng điều kì diệu là nếu như
lúc đầu Thị Nở chỉ khơi dậy
bản năng sinh vật ở người đàn ông say rượu Chí Phèo,
thì sau đó sự chăm sóc đầy
ân tình và sự yêu thương mộc
mạc chân thành của Thị Nở
đã làm thức dậy bản chất
lương thiện của người nông dân lao động . Sau khi ăn bát
cháo của Thị Nở thì Chí tỉnh
hẳn. Hắn bâng khuâng tỉnh
dậy sau một cơn say rất dài.
Lần đầu tiên từ ngày về làng,
sáng dậy hắn nghe tiếng chim kêu,hắn nghe rõ tiếng cười nói
của người đi chợ, anh thuyền
chài gõ mái chèo đuổi cá,
tiếng cười nói của những
người đàn bà đi chợ về…
Những âm thanh bình thường quen thuộc ấy đã trở thành
tiếng gọi của sự sống và đã
lay động sâu xa tâm hồn
Chí.Cuộc gặp gỡ Thị Nở đã
loé sáng như một tia chớp
trong cuộc đời tối tăm dằng dặc của Chí. Chí bỗng nhận ra
tất cả tinhg trạng bi đát cảu số
phận mình. Tình yêu thương
đã thức tỉnh Chí. Chí bỗng thấy
thèm lương thiện, muốn làm
hoà với mọi người biết bao. Chí khao khát được mọi người
nhận ra anh trở lại vào cái xã
hội bằng phẳng của những
người lương thiện. Tình yêu
của Thị Nở đã mở đường cho
Chí Phèo trở lại làm người. Nhưng tội nghiệp cho Chí
Phèo, Chí mà cầu cứu vào Thị
Nở để trở lại làm người lương
thiện thì chẳng khác nào
người sắp chết đuối vớ phải
mảng bèo.Thị Nở là một phụ nữ u mê, đần độn. không tự
định đoạt được vận mệnh của
minh.Đã ở với Chí Phèo năm
ngày năm đêm trong túp lều
bên bờ sông, mà khi bà cô
ngăn cản, thị lập tức chạy sang nhà Chí Phèo: “Thôi!
Dừng yêu”. Cuộc đời Chí Phèo
bị tường cao bao bọc chỉ còn
một ngõ ngách để trở về cuộc
sống lương thiện. Bà cô Thị
Nở đứng ở đó và ngăn chặn. Chúng ta cũng không trách bà
cô Thị Nở. Bà cũng như dân
làng Vũ Đại đã quen coi Chí là
tên lưu manh,là con quỷ dữ
rồi. Hôm nay, linh hồn hắn trở
về nhưng không ai nhận ra. Thế là Chí Phèo thật sự rơi
vào một bi kịch tinh thần đau
đớn. Chí Phèo thật sự đã bị xã
hội cự tuyệt. Chí vật vã quằn
quại trong cơn đau đớn tuyệt
vọng. Hắn lại uống, lại uống, Nhưng càng uống càng tỉnh
ra, không nghe mùi rượu mà
chỉ nghe mùi cháo hành. Hắn
càng thấm thía nỗi đau vô hạn
của thân phận mình. Rồi hắn
ôm mặt khóc rưng rức. Rồi lại uống say mèm. Hắn ra đi với
một con dao ở thắt lưng. hắn
lẩm bẩm; “Tao phải đâm chết
nó”.Hắn định vào nhà Thị Nở
thì lại vào đúng nhà Bá Kiến.
Đây là một tình tiết của thiên tài, vì trong tiềm thức, trong vô
thức Bá Kiến mới là kẻ thù
chính của Chí. vả lại cũng
thuộc đường, thuộc ngõ. Bá
Kiến đang nằm ngủ trưa. Hắn
đang nằm ngủ trưa. Hắn đang bực mình với bà Tư, không
biết đi đâu mà lâu quá “Sao
bà ấy còn trẻ quá, gần bốn
mươi tuổi mà trông cứ phây
phây, càng phây phây quá đi
nữa! Mà thấy ghét những thằng trai trẻ…Cụ chỉ muốn
cho tất cả những thằng trai trẻ
ở tù”. Thì chinh lúc đó, con
người trai trẻ bị hắn đẩy vào tù
năm hai mươi tuổi vung dao
xông vào. Chí Phèo dõng dạc: “Tao muốn làm người lương
thiện..Không ai cho tao lương
thiện”. Hắn vung dao nhào tới.
Bá Kiến chết rồi hắn tự sát, khi
người ta đến thì hắn “đang
giãy đành đạch ở giữa bao nhiêu là máu tươi”. “Chí Phèo
đã chết ở ngưỡng cửa trở về
cuộc đời đóng chặt trước hắn.
Chí đã chết trong niềm đau
thương lớn lao và niềm khao
khát mãnh liệt là được sống làm người nhưng đã bị cự
tuyệt. Câu hỏi cuối cùng của
Chí: “Ai cho tao lương thiện” là
câu hỏi phẫn uất, đau đớn còn
làm day dứt người đọc. Qua
hình tượng Chí Phèo, Nam Cao đã đặt ra câu hỏi lớn ấy.
Đó là vấn đề có ý nghĩa xã hội,
có ý nghĩa triết học, có tầm vóc
lớn lao.
Nhân vật Chí Phèo là một điển
hình nông dân mới mẻ, độc đáo, sâu sắc mà Nam Cao đã
góp vào cho dòng văn học
hiện thực. Với nghệ thuật kể
chuyện hấp dẫn, với cách
phân tích tâm lí sâu sắc, Nam
Cao đã đặt ra và giải quyết tấn bi kịch của người nông dân. Bi
lkịch bị cự tuyệt quyền làm
người. Với nhân vật Chí Phèo,
Nam Cao đã hai lần tố cáo xã
hôij thực dân phong kiến. Xã
hội đó đã cướp đi những gì Chí Phèo có và đã cướp đi
những gì Chí Phèo muốn. Và
Nam Cao chẳng những là một
nhà văn hiện thực sâu sắc mà
còn là một nhà văn có tinh
thần nhân đạo cao quý.